Zelfmoord of zelfdoding: een systemisch perspectief

Zelfmoord. Het woord spreken we nauwelijks hardop uit. Zodra het ter sprake komt, valt er een beladen stilte. Simpelweg omdat we vaak niet weten wat we er over moeten zeggen. We vermijden het onderwerp, terwijl juist dat stilzwijgen de eenzaamheid vergroot. 

Laten we daarom het gesprek openen. Zelfdoding is rauw en pijnlijk, maar het is onderdeel van het leven. Het gebeurt. Pas als we erkennen wat is, kan er ruimte voor heling ontstaan. In dit blog kijken we naar het lijden wat schuilgaat achter suïcide en suïcide gedachten maar ook naar het systemische perspectief op zelfmoord.

Het duister van de dood lijkt lichter dan de zwaarte van het leven

Misschien herken je dit: het duister van de dood lijkt soms lichter dan de zwaarte van het leven. Dat klinkt vreemd, maar als je in je ziel bevriest, voelt leven ondraaglijker dan sterven. Je ziel stagneert. Er is geen beweging meer, geen stroom van licht, van hoop of verlangen. Alleen nog leegte.

Je lijdt aan levensangst. Het leven kan zo overweldigend zijn, zo onvoorspelbaar dat je liever de onberekenbaarheid van de dood kiest. Want de dood is onbekend, maar het leven zelf voelt nog angstiger, nog onveiliger.

En dan komt er een cruciaal punt. Een punt waarop je werkelijk gelooft dat de wereld beter af is zonder jou. Dat jouw aanwezigheid eerder een last is dan een geschenk. In die overtuiging verdwijnt elk lichtpuntje. Je kunt niet meer van een afstand naar jezelf kijken, niet meer met mildheid zien dat je deel uitmaakt van iets groters. Alles wordt donker. En in die donkerte lijkt het afscheid soms de enige verlossing.

Hoe ziet het innerlijke lijden eruit van iemand die zelfdoding overweegt?

Van buiten kun je het vaak niet zien, maar van binnen is het pikdonker als je zelfmoordgedachten hebt. Je voelt je volledig afgesneden van de rest van de wereld. 

Als je in diepe pijn zit, kun je vaak niets meer horen. Welke tips en adviezen je ook krijgt, ze bereiken je niet. Het voelt alsof je in een glazen bol leeft. Je duwt tegen de wanden, maar er is een scheiding tussen jou en de wereld. Het geluid buiten bereikt je niet meer, en de stemmen vervagen.

Het dagelijks leven gaat voor anderen door, maar voor jou staat alles stil. Er is een intens gevoel van hopeloosheid en isolatie, alsof je in een zwart gat leeft zonder houvast. Emoties als wanhoop, angst, schaamte en schuld wervelen rond en raken verstrengeld. Je kunt je chaotisch of verdoofd voelen, de tijd kwijtraken en jezelf niet meer herkennen. Het is een ondraaglijk innerlijk lijden waarbij het licht van hoop bijna niet meer doordringt.

Welke rol spelen schaamte, schuld en eenzaamheid in dit proces?

Schaamte hangt vaak als een sluier over mensen heen ligt. In de wereld waarin we leven moet je succesvol zijn, sterk, onafhankelijk. Verdriet? Dat voelt al snel als falen. Je denkt: ik mag dit niet laten zien, ik moet mij groot houden. Dus verstop je jouw tranen, je gevoelens, je kwetsbaarheid. En hoe meer je ze verstopt, hoe verder je verwijderd raakt van echte verbinding met de mensen om je heen. Want hoe kan iemand je werkelijk zien, als jij jezelf verborgen houdt?

En dan komt daar het schuldgevoel bij. Alsof de pijn die je voelt al niet zwaar genoeg is. Je gaat geloven dat je anderen tot last bent. Dat je familie of je kinderen verdrietig zouden worden door jou. Of erger nog: dat ze beter af zouden zijn zonder jou. Het knaagt aan je zelfbeeld. Het vreet langzaam je waardigheid op, tot je niet meer kunt voelen dat jouw bestaan wel betekenis heeft.

En zo komt een derde metgezel binnen: de eenzaamheid. Want als je je schaamt, zwijg je. Als je je schuldig voelt, trek je je terug. Je durft niet uit te reiken. Je bent bang voor veroordeling, bang dat je iemand anders belast. Dus bouw je een muur om je heen. En achter die muur wordt de stilte oorverdovend. 

En precies daar groeit de wanhoop. Want zonder verbinding, zonder gedeeld mens-zijn, wordt de pijn alleen maar groter. Het is in die afzondering dat de ziel begint te geloven dat er geen uitweg meer is.

Waarom voelt uitzichtloosheid alsof het nooit meer beter wordt?

Er zijn dus momenten in je leven dat je ziel in een winter belandt. Alles voelt koud, donker, uitzichtloos. Misschien vraag je je af: is dit een depressie? Of is het simpelweg het gevoel dat je vastzit in een nacht zonder einde? Hoe je het ook noemt, het voelt alsof dit nooit meer voorbijgaat. En precies dat idee, dat er nooit meer licht komt, maakt de donkerte nog zwaarder.

Wat helpt is het besef dat het leven net als de seizoenen een ritme kent. Er is niet alleen lente en zomer. Er is ook herfst en winter. Er is niet alleen licht. Er is ook duisternis. En hoe pijnlijk het ook is: ook de donkerte hoort bij het leven. Ook de winter van je ziel hoort bij jouw bestaan.

Op het moment dat je dat niet kunt accepteren, dat je denkt dat het leven alleen licht zou moeten zijn, raak je verstrikt in het donker. Dan verlies je jezelf in de gedachte: dit wordt nooit meer beter. En juist dat woordje nooit is gevaarlijk. Want het nooit maakt dat je de hoop opgeeft. Het nooit fluistert: er komt geen lente meer. Er komt geen nieuwe dag.

Maar weet dit: ook de donkerte gaat voorbij. Het licht komt terug, soms langzaam, soms aarzelend, maar het komt. Zoals de natuur elk jaar weer laat zien dat zelfs na de diepste winter, de knoppen weer openspringen. Jouw ziel kent dat ritme ook.

Wat is zelfmoord vanuit systemisch perspectief?

Wanneer je systemisch kijkt, zie je dat zelfdoding nooit op zichzelf staat. Het kan een systemisch principe zijn. In families herhaalt dit patroon zich vaak. Soms is er niet één zelfdoding, maar meerdere. Het kan gaan om iemand die in de dood een ziel wil volgen. Bijvoorbeeld na een jong overlijden: een broer, een zus, een ouder. Uit liefde en loyaliteit fluistert er iets: dan ga ik ook.

Vaak gaat het om dingen als onverwerkt trauma, het gevoel geen plek te hebben, of het onbewust meedragen van het verdriet van eerdere generaties. In systemisch werk zeggen we: je hebt geen familie, je bent je familie. Wat in het bloed verbonden is, wordt (onbewust) doorgegeven. 

Wat maakt dat iemand naar zelfdoding verlangt?

Wat brengt iemand ertoe om niet meer te willen leven? Meestal is dat geen enkele gebeurtenis, maar een opstapeling van pijn en verlies die na verloop van tijd ondraaglijk is geworden. Op een gegeven moment lijkt de dood de enige verlossing uit dat lijden.

Veel zelfmoordgedachten wortelen in diepere systemische patronen. Twee voorbeelden zijn de “plek” en “loyaliteit”. Als iemand het gevoel heeft geen rechtmatige plek te hebben in het leven of het systeem, wordt het bestaan ondraaglijk. 

En uit blinde loyaliteit aan een familielid dat lijdt (of aan een overleden familielid) kan iemand onbewust de neiging ontwikkelen zichzelf op te offeren. “Liever ik dan jij”, fluistert die innerlijke stem. Zulke verstrikkingen kunnen je naar de rand van de afgrond duwen.

De lege plek en het zwijgen in families

Wanneer iemand zichzelf uit het leven wegneemt, gebeurt er iets ongrijpbaars in een familie. Er ontstaat een lege stoel aan tafel, een plek die niemand kan innemen. Fysiek is diegene verdwenen, maar emotioneel blijft hij of zij aanwezig, misschien wel sterker dan ooit. Want hoe meer er gezwegen wordt, hoe zwaarder die aanwezigheid voelt.

In families wordt er vaak niet meer over gesproken. Uit pijn, uit schaamte, uit angst dat de woorden de wonden opnieuw zouden openhalen. Maar juist het zwijgen bevriest de verbinding. De naam wordt niet meer genoemd, de herinneringen verdwijnen naar de achtergrond, alsof het leven van die persoon er niet meer helemaal toe zou doen. En toch blijft de ziel voelbaar. In blikken, in stiltes, in het onuitgesproken verdriet dat in de lucht hangt.

Soms wordt het een geheim, dan wordt een zelfdoding verzacht: “het was een ongeluk”. Andere keren wordt er helemaal niets gezegd. Maar wat niet uitgesproken mag worden, blijft leven in het systeem. Het zoekt een weg, want een ziel die geen plek krijgt, laat zich niet wegstoppen. 

Het verdriet dat niet gedeeld wordt, keert vaak terug, soms in de vorm van depressie bij een kleinkind, soms in een onverklaarbare zwaarte die een ander draagt. En soms herhaalt de geschiedenis zich letterlijk: iemand kiest onbewust hetzelfde pad en volgt de ziel die geen stem kreeg.

Pas wanneer het stilzwijgen wordt doorbroken, kan er lucht komen in het systeem. Pas wanneer de waarheid een plek krijgt, kan er rust ontstaan. Dat is niet makkelijk. Het vraagt moed om de naam weer hardop uit te spreken, om de tranen te laten stromen en om de leegte te erkennen. Maar precies daarin ligt de beweging naar heling. 

De behoefte aan troost

Misschien herken je het: als je zelf in diepe pijn zit, dan heb je geen behoefte aan adviezen of oplossingen. Hoe goedbedoeld ze ook zijn, ze komen niet binnen. Adviezen hoor je niet meer.

En precies daar wordt duidelijk waar wij als mensen behoefte aan hebben: vertroosting. Geen adviezen. Geen “je moet dit” of “je moet dat”. Troost is aanwezigheid. Aanwezigheid zonder oordeel. Aanwezigheid die zegt: ik zie je, ik ben hier, ook in dit donker.

Troost kan de blik zijn in iemands ogen. Een hand op je schouder. Een stil gebaar dat fluistert: ik begrijp het. Meer is er vaak niet nodig.

Onze huidige wereld is de aanwezigheid een beetje kwijtgeraakt. We zijn druk met fiksen, met regelen, met praten. Maar wat een ziel in nood werkelijk nodig heeft, is nabijheid. Stilte die gevuld is met liefde. Een aanwezigheid die je laat voelen: je hoeft dit niet alleen te dragen.

Wat mag je meenemen als je worstelt met zelfmoordgedachten, of als je iemand verliest?

Als je zelf met gedachten aan zelfdoding rondloopt, dan is het allerbelangrijkste dat je er niet alleen mee blijft zitten. Vraag om hulp. Zoek iemand die je vertrouwt en maak het bespreekbaar. Hoe zwaar de schaamte of de angst ook voelt: er is altijd iemand die naast je wil staan.

En ook als je in je familie met zelfdoding wordt geconfronteerd, geldt hetzelfde. Trek je niet terug in een hoekje. Blijf praten. Want stilzwijgen maakt de last zwaarder, voor jou en voor de generaties na jou.

Bewaar vooral je onschuld. Er is geen schuld in zelfdoding. Niet bij degene die gegaan is en niet bij degene die achterblijft. Het is een uitweg uit ondraaglijk lijden, niet een verwijt naar de wereld.

En misschien wel het belangrijkste om te onthouden: er is niets mis met jou. Dat je deze gedachten hebt, maakt niet dat je gek of kapot bent. Het zegt juist iets over de diepte van je ziel. Hoe dieper en rijker een ziel is, hoe vaker ze worstelt met de oppervlakkigheid en de maakbaarheid van het leven.

De uitnodiging is daarom altijd: keer terug naar jezelf. Naar trouw zijn aan wie jij bent. Naar acceptatie van jezelf, met al je licht en met je donker.

Wat helpt bij gedachten aan zelfdoding: tips voor de omgeving

Luister zonder oordeel en erken de pijn: 

Het allerbelangrijkste is dat iemand zich echt gehoord en gezien voelt in zijn donkerte. Probeer niet meteen met adviezen of positieve feedback te komen. Zeg liever iets als: “Ik ben bij je.” Door oprecht te luisteren en iemands pijn te benoemen, geef je de ander toestemming om eerlijk te delen (of niet te delen) zonder masker.

Blijf nabij, ook in stilte: 

Iemand hoeft niet altijd te praten om steun te ervaren. Samen in stilte zitten, een hand vasthouden, laten merken “ik blijf bij je, ook al weet ik niet precies wat ik moet doen”: dat is vaak krachtiger dan allerlei goedbedoelde adviezen.

Moedig professionele hulp aan: 

Soms is de pijn zo groot dat je als naaste het niet alleen kunt dragen. Schroom niet om professionele hulpbronnen in te schakelen: van huisarts tot psycholoog of gespecialiseerde crisislijn. 

Zorg ook voor jezelf: 

Als jij degene bent die naast iemand in diepe wanhoop staat, is dat ontzettend zwaar. Zoek zelf ook steun en praat met een vertrouwde vriend(in) of hulpverlener over jouw eigen gevoelens en angst. Je kunt er immers beter voor de ander zijn als je tussendoor je hart kunt luchten.

Hoe ga je om met zelfdoding in je omgeving of familie?

Wanneer je zelf geconfronteerd wordt met de zelfdoding van een dierbare, staat jouw wereld eveneens op zijn kop. Hoe kun je hiermee omgaan? Hoewel ieders rouwproces uniek is, zijn er toch enkele handvatten die steun kunnen bieden:

Doorbreek het stilzwijgen: 

Praat erover, hoe moeilijk het ook is. Deel je verdriet, je vragen en je boosheid met mensen die je vertrouwt. Binnen het gezin is openheid essentieel, al is het stap voor stap. Ja, het doet pijn om het verhaal onder ogen te zien: maar niet uitspreken zorgt voor een pijn die onzichtbaar voortwoekert. Door het bespreekbaar te maken, haal je het uit de schaduw. Dat is ook een manier om degene die je verloren hebt te eren: zijn of haar verhaal mag verteld blijven worden, in plaats van stilgezwegen.

Gun jezelf al je emoties: 

Je mag alle mogelijke gevoelens hebben: intens verdriet, angst, boosheid, schuld, zelfs opluchting of totale verdoving. Misschien ben je woedend op degene die er niet meer is en voel je je daar tegelijk schuldig over: ook dat is normaal. Schaam je niet voor je emoties: je bent geen slecht mens omdat je van alles voelt; je bent een mens die iets onmenselijk moeilijks doormaakt.

Wees mild voor jezelf (en anderen): 

Er is geen juiste manier of tijdspad voor verwerking. Verwacht niet dat je alle waarom-vragen kunt beantwoorden of dat je alles had kunnen voorkomen. Vergelijk je rouw niet met die van een ander. Misschien duurt het lang voordat de scherpste pijn wat zachter wordt, en heb je professionele hulp nodig, dat is oké. Geef jezelf (en je familieleden) de ruimte om op je eigen manier te rouwen. 

Conclusie

Hoe eindeloos donker de nachten van de ziel ook lijken, ergens is altijd een vonkje dat kan worden aangewakkerd. Door de stilte te doorbreken en eerlijk te delen, vinden we elkaar terug in ons menselijk verdriet en onze liefde.